ავტორი: დიმიტრი მჭედლიშვილი
ადვოკატი, საქართველოს ადვოკატთა ასოციაციის მოწვეული ლექტორი
პატიმრობის გადასინჯვის საკითხს არეგულირებს როგორც საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, ასევე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია და მის საფუძველზე განვითარებული საკმაოდ მდიდარი პრეცედენტული სამართალი. ევროპული სასამართლოს მიდგომების შესახებ კარგად არის ცნობილი, ამიტომ მოკლედ მიმოვიხილავთ ძირითად საკითხებს.
საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-5 მუხლით დამკვიდრებულია უდანაშაულობისა და თავისუფლების პრეზუმფცია, კერძოდ, ამ მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად, პირი უნდა იყოს თავისუფალი, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ დადასტურდა მისი დაპატიმრების აუცილებლობა. აღნიშნულ მუხლში ასახულია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის ჭეშმარიტი მიზანი - იცავდეს ადამიანის თავისუფლებას უკანონოდ და თვითნებურად შეზღუდვისაგან.
ქვეყნის შიდა კანონმდებლობის, ანუ ამ შემთხვევაში - სსსკ-ის მე-5 მუხლის მოთხოვნათა დარღვევა ავტომატურად იწვევს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის 5.1 მუხლის დარღვევას.
საქართველოს სსსკ-ის 198-ე მუხლის პირველ ნაწილში განსაზღვრულია ზოგადად აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების მიზნები, ხოლო ამავე მუხლის მე-2 ნაწილი ადგენს აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების საფუძვლებს. რაც შეეხება კონკრეტულად აღკვეთის ღონისძიების სახით პატიმრობის გამოყენებას, კანონმდებელმა ამ შემთხვევაში კიდევ უფრო მაღალი სტანდარტის მოთხოვნები დააწესა და სსსკ-ის 205-ე მუხლის პირველ ნაწილში განმარტა, რომ პატიმრობა, როგორც აღკვეთის ღონისძიება, გამოიყენება მხოლოდ მაშინ, თუ ეს ერთადერთი საშუალებაა, რათა თავიდან იქნეს აცილებული: ა) ბრალდებულის მიმალვა და მის მიერ მართლმსაჯულების განხორციელებისათვის ხელის შეშლა; ბ) ბრალდებულის მიერ მტკიცებულებათა მოპოვებისათვის ხელის შეშლა და გ) ბრალდებულის მიერ ახალი დანაშაულის ჩადენა.
ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი ითვალისწინებს პირის უფლებას მიმართოს სასამართლოს, რომელიც სწრაფად განიხილავს მისი დაპატიმრების მართლზომიერების საკითხს და გამოსცემს ბრძანებას მისი გათავისუფლების შესახებ, თუ დაპატიმრება არ არის კანონიერი. მოცემული უფლების შესახებ ევროპულ სასამართლოს მიღებული აქვს არაერთი პრეცედენტული გადაწყვეტილება, რომელიც დეტალურად ადგენს დასახელებული უფლების შინაარსს და ფარგლებს.
ევროპული კონვენციის 5.4 მუხლი პატიმრობაში მყოფ პირს ანიჭებს უფლებას მოითხოვოს მისი პატიმრობის კანონიერების შემოწმება. ამასთან, კანონიერებაში მოიაზრება ის შინაარსი, რასაც კონვენციის 5.1 მუხლი მოიაზრებს (მათ შორის იგულისხმება დაკავებულის სასამართლოში პირველი წარდგენისას დაპატიმრების გამოყენების დროს დასადგენი ფაქტობრივი და პროცესუალური საფუძვლების ანალიზიც) (იხილეთ: ხლაიფია (Khlaifia) და სხვები იტალიის წინააღმდეგ, &128; იდალოვი (Idalov) რუსეთის წინააღმდეგ, &161 და სხვა).
ამასთან, ევროპული სასამართლოს თანახმად, ეროვნული სასამართლო ვალდებულია გადასინჯოს პატიმრობა არა მხოლოდ ქვეყნის შიდა კანონმდებლობის საფუძველზე, არამედ ევროპული კონვენციის შესაბამისადაც (იხილეთ: ხლაიფია (Khlaifia) და სხვები იტალიის წინააღმდეგ, &128; ასევე სუსო მუსა (Suso Musa) მალტის წინააღმდეგ, &50).
ამდენად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს თანახმად, დაპატიმრების კანონიერების შემოწმება გულისხმობს და მოიცავს იმ საფუძვლების კანონიერების შემოწმებასაც, რაც თავის დროზე, პირველი წარდგენის სხდომაზე გამოყენებული იქნა პატიმრობის შეფარდების დასაბუთებისთვის. კერძოდ: მიმალვის საფრთხის, გამოძიებისთვის ხელის შეშლისა და სხვა დანაშაულის შესაძლო ჩადენის დასაბუთებულობის შემოწმებას.
საქართველოს სასამართლოებში დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, წინასასამართლო სხდომაზე ან საქმის არსებითი განხილვის დროს სსსკ-ის 2301 -ე მუხლით გათვალისწინებული აღკვეთის ღონისძიების გადასინჯვის საკითხის განხილვისას მოსამართლეები ხშირად ითხოვენ რაიმე ახალი გარემოების არსებობას, რომლითაც შესაძლებელი იქნება ადრე შეფარდებული აღკვეთის ღონისძიების - პატიმრობის შეცვლა ან გაუქმება. თუ წარმოდგენილი არ არის რაიმე ახალი მტკიცებულება ან არ არსებობს ახალი გარემოება, ისინი უარს ამბობენ შეფარდებული აღკვეთის ღონისძიების - პატიმრობის შეცვლაზე ან გაუქმებაზე. ასეთ პრაქტიკას მოსამართლეები ასაბუთებენ საქართველოს სსსკ-ის 206-ე მუხლის მე-8 ნაწილის ჩანაწერით და 219-ე მუხლით.
საქართველოს სსსკ-ის 219-ე მუხლის მე-4 ნაწილის ,,ბ“ ქვეპუნქტის თანახმად, წინასასამართლო სხდომის მოსამართლე ამ კოდექსის 206-ე მუხლით დადგენილი წესითა და სტანდარტით განიხილავს აღკვეთი ღონისძიების გამოყენების, შეცვლის ან გაუქმების შესახებ შუამდგომლობას. თუ ბრალდებულს პატიმრობა აქვს შეფარდებული, მოსამართლე ვალდებულია პირველივე წინასასამართლო სხდომაზე თავისი ინიციატივით განიხილოს პატიმრობის ძალაში დატოვების აუცილებლობის საკითხი, მიუხედავად იმისა, დააყენა თუ არა მხარემ პატიმრობის შეცვლის ან გაუქმების შესახებ შუამდგომლობა.
საპროცესო კოდექსის 206-ე მუხლი ეხება აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებას, შეცვლას და გაუქმებას. მასში განსაზღვრულია ის წესები და პროცედურები, თუ როგორ უნდა წარედგინოს სასამართლოს შუამდგომლობა და როგორ უნდა ჩატარდეს სხდომა. რაც შეეხება სტანდარტს, სსსკ-ის მე-3 მუხლის მე-11 ნაწილიდან გამომდინარე, აქაც მოქმედებს დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტი.
ჩვენი აზრით სწორედ ეს იგულისხმება 219-ე მუხლის მე-4 ნაწილის ,,ბ“ ქვეპუქნტში, როდესაც მითითებულია, რომ მოსამართლე წინასასამართლო სხდომაზე 206-ე მუხლით დადგენილი წესითა და სტანდარტით განიხილავს აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების, შეცვლის ან გაუქმების შესახებ შუამდგომლობას. ანუ 219-ე მუხლის მე-4 ნაწილის ,,ბ“ ქვეპუნქტი აღკვეთის ღონისძიების საკითხის გადასინჯვისას კიდევ ერთხელ მიანიშნებს იმ წესსა და პროცედურაზე, რომელიც გაწერილია 206-ე მუხლში. რაც შეეხება სტანდარტს - ამ შემთხვევაში მოქმედებს დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტი.
რაც შეეხება 206-ე მუხლის მე-8 ნაწილს და მის შინაარსს, იგი სულ სხვა შემთხვევას არეგულირებს და არაფერი აქვს საერთო 219-ემუხლის მე-4 ნაწილით ან 2301-ე მუხლებით განსახილველ საკითხთან, კერძოდ:
206-ე მუხლის მე-8 ნაწილის თანახმად, მხარე უფლებამოსილია ბრალდებულის მიმართ გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის ან გაუქმების შესახებ შუამდგომლობით მიმართოს მაგისტრატ მოსამართლეს გამოძიების ადგილის მიხედვით. მაგისტრატი მოსამართლე შუამდგომლობის წარდგენიდან 24 საათში ზეპირი მოსმენის გარეშე წყვეტს შუამდგომლობის დასაშვებობის საკითხს, კერძოდ: წყვეტს, რა ახალი არსებითი მნიშვნელობის მქონე საკითხებია დასმული და მტკიცებულებებია წარმოდგენილი, რომლებიც შეიძლება მიუთითებდეს გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის ან გაუქმების შესაძლებლობაზე. შუამდგომლობის დასაშვებობის თაობაზე მაგისტრატ მოსამართლეს გამოაქვს განჩინება. შუამდგომლობის დასაშვებად ცნობის შემთხვევაში სასამართლო ატარებს ზეპირ მოსმენას ამ კოდექსით დადგენილ ვადაში, ამ მუხლით დადგენილი წესითა და სტანდარტით.
აღნიშნულიდან გამომდინარე, სსსკ-ის 206-ე მუხლით გათვალისწინებული სტანდარტი, ახალ გარემოებაზე ან მტკიცებულებაზე მითითების შესახებ, გამოიყენება მხოლოდ აღკვეთის ღონისძიების გაუქმების ან შეცვლის შესახებ შუამდგომლობის დასაშვებობის საკითხის განხილვისას და იგი არ შეიძლება გაგებულ იქნეს ევროპული კონვენციის მოთხოვნების საწინააღმდეგოდ, ვინაიდან სსსკ-ის 206-ე მუხლი ახალ გარემოებაზე ან საკითხზე მითითებას უკავშირებს მხოლოდ შუამდგომლობის დასაშვებობის ეტაპს. შუამდგომლობის დასაშვებად ცნობის შემდეგ კი სასამართლომ იგი უნდა განიხილოს ევროპული კონვენციის მოთხოვნათა გათვალისწინებით.
აღსანიშნავია, რომ ევროპული სასამართლო არ მოითხოვს ბრალდებულისგან რაიმე ახალი მტკიცებულების ან გარემოების წარდგენას პატიმრობის, როგორც გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების გადასინჯვის პროცესში. ევროპული სასამართლო, ერთმნიშვნელოვნად, ბრალდების მხარეს აკისრებს მტკიცების ტვირთს, დაასაბუთოს, რატომ არის აუცილებელი პატიმრობის გაგრძელება დროის გასვლასთან ერთად (იხილეთ მაგალითად: ილიჟკოვი (Ilijkov) ბულგარეთის წინააღმდეგ, &85). იგივე ნორმას შეიცავს საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 206-ე მუხლის მე-9 ნაწილი, რომელიც ასევე ბრალდების მხარეს აკისრებს მტკიცების ტვირთს აღკვეთის ღონისძიების საკითხის გადასინჯვისას.
ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია და საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებისას უნდა არსებობდეს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ პირმა ჩაიდინა სსკ-ით გათვალისწინებული რომელიმე დანაშაული. ეს მოცემულობა ზოგადად აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების აუცილებელი, თუმცა არასაკმარისი პირობაა. აღნიშნულის მტკიცებასთან ერთად უნდა არსებობდეს ასევე დასაბუთებული ვარაუდი (კონკრეტული ფაქტების ან ინფორმაციის ერთობლიობა), რომ პირი მიიმალება, ხელს შეუშლის გამოძიებას ან ჩაიდენს ახალ დანაშაულს.
ამასთან, ხაზგასასმელია, რომ ევროპული სასამართლოს მყარი პრეცედენტული სამართლის თანახმად, თუ პატიმრობის საფუძვლად გამოყენებულია ბრალდებულის მიმალვის საფრთხე, ბრალდებული უნდა გათავისუფლდეს, თუ მას წარდგენილი აქვს გარანტიები, რაც უზრუნველყოფს მის გამოცხადებას გამოძიებაში და სასამართლოში (მერაბიშვილი საქართველოს წინააღმდეგ &223; ლუკოვიჩი (Lukovich) სერბეთის წინააღმდეგ &54 და სხვა).
უფრო მეტიც, როდესაც მიმალვის საფრთხე შეიძლება განეიტრალდეს გირაოთი ან აღკვეთის სხვა ღონისძიებების საშუალებით, სახელმწიფო ვალდებულია (ამ შემთხვევაში სასამართლო) განიხილოს ასეთი ალტერნატიული საშუალებები (იხილეთ: ვერნფოფი (Vernhof v Germay) გერმანიის წინააღმდეგ & 15; ტომასი (Tomasi) საფრანგეთის წინააღმდეგ &89; ვან დერ ტანგი(Van der Tang) ესპანეთის წინააღმდეგ, &78 და სხვა).
ჭეშმარიტების დადგენისათვის ხელის შეშლა
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით, ჭეშმარიტების დადგენისათვის ხელის შეშლის შესაძლებლობები არ შეიძლება სასამართლოს მიერ მხედველობაში იქნეს მიღებული აბსტრაქტულად (in abstracto). უნდა არსებობდეს კონკრეტული ფაქტობრივი გარემოებები, საიდანაც შეიძლება დამტკიცდეს, რომ ბრალდებულს ექნება შესაძლებლობა ზემოქმედება მოახდინოს მოწმეებზე, გაანადგუროს მტკიცებულებები და სხვა (იხ: ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება: ,,ტრზასკა პოლონეთის წინააღმდეგ“, 2000 წლის 11 ივლისის გადაწყვეტილება, პარაგრაფი 65; ბეკიევი მოლდოვას წინააღმდეგ &59 და სხვა).
ევროპული სასამართლოს მითითებით, მოწმეებზე ზემოქმედების რეალური საფრთხე შეიძლება თავიდან არსებობდეს, მაგრამ იგი მცირდება და ქრება დროთა განმავლობაში, რადგან გამოძიება წინ მიდის, იკრიბება მოწმეთა ჩვენებები და სხვა მტკიცებულებები ( ,,ლეტელიერი საფრანგეთის წინააღმდეგ; პარაგრაფი 39 და სხვა).
ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაციის თანახმად, პატიმრობა გამოყენებული უნდა იქნეს საგამონაკლისო ღონისძიების სახით. იგი არ უნდა იყოს სავალდებულო ხასიათის და არ უნდა იქნეს მიმართული დასჯის მიზნებისათვის (Recommendation No.R(80)11 of the Committee of Ministers of the Council of Europe concerning Custody Pending Trial). პატიმრობის საგამონაკლისო ბუნება აღნიშნულ რეკომენდაციაში განხილულია ერთის მხრივ უდანაშაულობის პრეზუმფციისა და მეორეს მხრივ, საქმის სამართლიანი განხილვისათვის პირის თავისუფლების მნიშვნელობის ფონზე. ამ პროპორციულობის დაცვის ვალდებულება კი ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაციის მიხედვით აკისრია სასამართლოს.
ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ასევე განმარტა, რომ კონვენციის მეხუთე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ც“ ქვეპუნქტში პირდაპირ არის გაცხადებული, რომ პირის დაკავება ან დაპატიმრება, სხვა პირობებს შორის, იმ შემთხვევაში შეიძლება იყოს კანონიერი, ,,როდესაც არსებობს ამ პირის მიერ სამართალდარღვევის ჩადენის საფუძვლიანი ეჭვი (დასაბუთებული ვარაუდი.)“ . სასამართლოს განმარტებით, საფუძვლიანი ეჭვის არსებობა არის ,,სინე ქუა ნონ“ პირობა (პირობა, რომლის გარეშეც პატიმრობის შეფარდება არ იქნებოდა კანონიერი) იმისათვის, რომ პირის პატიმრობა კანონიერად ჩაითვალოს. (იხ: ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება: ,,ლავენტსი ლატვიის წინააღმდეგ“, 2002 წლის 28 ნოემბრის გადაწყვეტილება, 70-ე პარაგრაფი).
,,საფუძვლიანობა ეჭვისა, რომელსაც უნდა ეფუძნებოდეს დაპატიმრება, მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ც“ ქვეპუნქტით უზრუნველყოფილი, თვითნებური დაკავებისა და დაპატიმრების წინააღმდეგ მიმართული გარანტიების ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს. საფუძვლიანი ეჭვი გულისხმობს ფაქტების ან ინფორმაციის არსებობას, რომლებიც დაარწმუნებს ობიექტურ დამკვირვებელს, რომ მოცემულმა პირმა შესაძლოა ჩაიდინა დანაშაული, თუმცა, თუ რა შეიძლება ჩაითვალოს ,,საფუძვლიანად“, საქმის გარემოებათა ერთობლიობაზეა დამოკიდებული“ (,,ფოქსის, ქემფბელისა და ჰართლის საქმეში გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, 1990 წლის 30 აგვისტოს გადაწყვეტილება, პარაგრაფი 32).
ამავე გადაწყვეტილებაში განმარტებულია, რომ ,,როდესაც არსებობს მოთხოვნა, რომ ეჭვი საფუძვლიანი უნდა იყოს, ამ ეჭვის საფუძვლიანობის შეფასების უფლებამოსილება სასამართლოს გააჩნია. ეს უკვე ობიექტური სტანდარტია. სასამართლოს შეუძლია შეაფასოს ფაქტები, რომლებიც წარმოშობენ ეჭვს, რათა შეამოწმოს, საკმარისია თუ არა ისინი საფუძვლიანი ეჭვის წარმოშობისათვის“ (Fox, Campbell and Hartley v. The United Kingdom, Applikation no. 12244/86;12245/86. Judgment of 30 August 1990, &19).
უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით, პატიმრობის გამოყენების საჭიროება უნდა ეფუძნებოდეს დამაჯერებელ და თანმიმდევრულ საფუძვლებს. ბრალდებულის წინასწარ პატიმრობაში ყოფნა შეიძლება გამართლებული იქნეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს ჭეშმარიტი საჯარო ინტერესის სპეციალური ნიშნები, რომლებიც, უდანაშაულობის პრეზუმფციის მიუხედავად, გადაწონის პიროვნების თავისუფლების მოთხოვნებს (იხ: Labita v. Italy, პარაგრაფი 152).
