როინ მიგრიაული
საადვოკატო ბიურო „მიგრიაული და პარტნიორების“ ხელმძღვანელი პარტნიორი, ადვოკატი
საქართველოს ადვოკატთა ასოციაციის აღმასრულებელი საბჭოს წევრი
კავკასიის საერთაშორისო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი
(1-ლი ნაწილი)
1. არაშემძლეობის სამართალი
ვალაუვალობის ქართულ სამართალს საფუძველი ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის 1-ლ ნახევარში ჩაეყარა, როდესაც იგი საბჭოთა სამართლის სივრცეში განვითარდა როგორც სამოქალაქო საპროცესო სამართლის ერთ-ერთი ინსტიტუტი. 1931 წლის ნოემბრიდან საქართველოს სსრ-ში მიღებული იქნა საქართველოს სსრ-ის „სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსი“, რომლის მე-2 დანართში მოწესრიგებული იყო „წესები კერძო - ფიზიკურ და იურიდიულ - პირთა არაშემძლეობის შესახებ“. წესები 46 მუხლისაგან შედგებოდა. სწორედ „სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსმა“ ჩაუყარა საფუძველი სამართლის ახალი დარგის - არაშემძლეობის სამართლის - განვითარებას.
უნდა აღინიშნოს, რომ მოცემულ პერიოდში საქართველოს სსრ-ის სამართალი ძირითადად რუსეთის სფსრ-ის კანონების გავლენით ყალიბდებოდა. გამონაკლისი ამ შემთხვევაში არც სამოქალაქო საპროცესო კოდქსი იქნებოდა, რომელიც დაეფუძნა რუსეთის (მაშინდელი რსფსრ) ანალოგიურ კანონმდებლობას - რუსეთის 1929 წლის „სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსს“. ქართული „არაშემძლეობაც“ რუსული ანალოგიური ტერმინის - несостоятельность - არცთუ ისე ზუსტი თარგმანია. აღნიშნული რუსული ტერმინი შესაძლებელია თარგმნილიყო უფრო მიახლოებული და მსგავსი ტერმინებით, როგორებიცაა: „გადახდისუუნარობა“ ან „გაკოტრება“. იმ პერიოდში ჯერ კიდევ ადრე იყო ფიქრი ისეთ თანამედროვე ტერმინზე, როგორიცაა „ვალაუვალობა“, რომელიც ქართულ სამართლებრივ სივრცეში 1990-იანი წლებში გაჩნდა. მე-20 საუკუნის დასაწყისში კი, როდესაც „ვალაუვალობის სამართალი“ ჯერ კიდევ ჩანასახში იყო და შინაარსობრივად ჯერ კიდევ არ იყო გააზრებული როგორც მთლიანი სამართლის დარგი, ასევე მისი კონკრეტული ინსტიტუტები, ბუნებრივია, ტერმინების გათანამედროვებაზე საუბარი ჯერ ადრე იყო.
ფაქტია, რომ 1931 წლის საქართველოს სსრ „სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის“ მე-2 დანართში მოწესრიგებული „წესები კერძო - ფიზიკურ და იურიდიულ - პირთა არაშემძლეობის შესახებ“, რომელმაც „არაშემძლეობის სამართალს“ მისცა დასაბამი, მოგვევლინა სწორედ გაკოტრების, გადახდისუუნარობისა და ვალაუვალობის სამართლის წინამორბედად.
არაშემძლეობის სამართლით მოწესრიგდა სამართლის ამ დარგისათვის დამახასიათებელი ისეთი მნიშვნელოვანი ინსტიტუტები, როგორებიცაა: პირის არაშემძლედ ცნობა ან ასეთად ცნობაზე უარის თქმა, არაშემძლე მოვალე, არაშემძლედ ცნობის შესახებ საქმის აღძვრაზე უფლებამოსილება, სალიკვიდაციო ქონება, არაშემძლეობის საქმის ლიკვიდატორი, არაშემძლეობის შედეგები და სხვ. დღეს უკვე ჩამოყალიბდა აღნიშნული ინსტიტუტების თანამედროვე ტერმინები: გადახდისუუნაროდ (ვალაუვალად) ცნობა, ვალაუვალი მოვალე, გადახდისუუნარობის (ვალაუვალობის) წარმოების გახნის უფლებამოსილება, გადახდისუუნარობის (გაკოტრების, ვალაუვალობის) მასა, გაკოტრების ან რეაბილიტაციის მმართველი და ა.შ.
„არაშემძლეობის სამართალმა“, რომელიც კერძო ფიზიკური და იურიდიული პირების საქმიანობის მომწესრიგებელ სამართალს წარმოადგენდა, საბჭოთა სამართლის სივრცეში დიდხანს ვერ იარსება. საბჭოთა რეჟიმის რეპრესიები აღნიშნულ სამართალსაც შეეხო და იგი, როგორც ბურჟუაზიული სამართალი, მთლიანად მოიკვეთა სამოქალაქო პროცესებიდან. სამოქალაქო საპროცესო სამართალში მე-20 საუკუნის 50-იანი წლების ბოლოს დაწყებული რეფორმები, რომლებიც სხვადასხვა რესპუბლიკაში 60-იანი წლების ბოლომდე გაგრძელდა, იმით დასრულდა, რომ ყველა რესპუბლიკის ახალი საპროცესო კოდექსიდან, მათ შორის საქართველოს სსრ 1964 წლის კოდექსიდანაც, ამოღებული იქნა ვალაუვალობის სამართალთან მიმსგავსებული არაშემძლეობის მომწესრიგებელი წესები.
ამდენად, არაშემძლეობის ქართულმა სამართალმა, რომელსაც საფუძველი 1931 წელს ჩაეყარა, მხოლოდ 33 წელი იარსება და 1964 წელს დაასრულა თავისი არსებობა. თუმცა მოსაძიებელია ინფორმაცია და კვლევის საგანს წარმოადგენს, ამ 33 წლის განმავლობაში აქტიურად გამოიყენებოდა თუ არა სასამართლო პრაქტიკაში აღნიშნული სამართალი, არაშემძლეობის რამდენი საქმე იქნა წარდგენილი ე.წ. სახალხო სასამართლოებში და რამდენი პირი იქნა ცნობილი არაშემძლედ და, ასევე, რა შედეგებით დასრულდა აღნიშნული საქმეები.
2. ვალაუვალობის სამართლის უარყოფის პერიოდი
პერიოდი, როდესაც ვალაუვალობის სამართალი საერთოდ გაძევებული იყო ქართული სამართლის სივრციდან, 28 წელი გაგრძელდა და დასრულდა 1992 წელს, როდესაც მიღებული იქნა დეკრეტი „საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“
ვალაუვალობის სამართლის უარყოფის პერიოდში საბჭოთა კავშირში გამოცხადებული იყო „განვითარებული სოციალიზმი“. ქვეყანაში საბჭოთა (სახელმწიფო) საწარმოების ჰეგემონია იყო დამკვიდრებული, ხოლო ყოველივე კერძო - იქნებოდა ეს საკუთრება თუ საწარმო - უარყოფილი იყო. საბჭოთა იდეოლოგია შეუთავსებელი იყო საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებთან და ეკონომიკური ურთიერთობები ცენტრალიზებულად და კაბინეტებში შემუშავებული გეგმების მიხედვით ვითარდებოდა. ამიტომაც უწოდებდნენ საბჭოთა კავშირის ეკონომიკას გეგმიურ ეკონომიკას (რუსულ. плановая экономика). გეგმიური ეკონომიკის პრინციპების განხორციელება და მათი პრაქტიკაში დანერგვა ევალებოდათ საბჭოთა კავშირისა და საბჭოთა რესპუბლიკების დონეზე შექმნილ ე.წ. „სახელმწიფო საგეგმო კომიტეტებს“ (რუსულ. Госплан). აღნიშნული კომიტეტები ცენტრალიზებულად გეგმავდნენ არა მხოლოდ სახელმწიფო საწარმოების შექმნას, მათ განვითარებასა თუ გაფართოებას, საქმიანობის სახეებს, არამედ, ასევე, მათ ლიკვიდაციას, შერწყმას ან სხვა მსგავს ღონისძიებებს.
საგეგმო კომიტეტებმა თითქმის 1990 წლამდე იარსებეს და ბოლომდე, ანუ საბჭოთა კავშირის დაშლამდე, შეასრულეს თავიანთი უარყოფითი როლი ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაში. საბაზრო ეკონომიკისაგან განსხვავებით, გეგმიური ეკონომიკის არსებობისას, მხოლოდ კაბინეტებში შემუშავებულ კონკრეტულ გეგმას უნდა დაფუძნებოდა საბჭოთა კავშირსა და მის ცალკეულ რესპუბლიკაში ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკა. ეკონომიკური ღონისძიებების დაგეგმვა ხორციელდებოდა ეკონომიკის ნებისმიერ სფეროში, დაწყებული სახალხო-სამეურნეო პროდუქციის წარმოებიდან, დამთავრებული სარაკეტო, სამხედრო და სხვა სტრატეგიული დანიშნულების საქონლის წარმოებამდე.
გეგმიური ეკონომიკის პირობებში, ბუნებრივია, სრულიად უსარგებლო იყო ვალაუვალობის სამართლის არსებობა, რომელიც გამოსაყენებელი სამართლის დარგია მხოლოდ კერძო ბიზნესუბიექტებისათვის, და თანაც - საბაზრო ეკონომიკის პირობებში. საბჭოთა გეგმიური ეკონომიკა მიუღებელი აღმოჩნდა აგრეთვე სავაჭრო (სამეწარმეო) სამართლისათვისაც. სამეწარმეო სამართალიც ხომ კერძო საკუთრებისა და კერძო ბიზნესუბიექტების იდეოლოგიაზეა დაფუძნებული. ხოლო იმ პირობებში, როდესაც მხოლოდ საბჭოთა (სახელმწიფო) საწარმოებია შექმნილი და მხოლოდ ისინი საქმიანობენ, არ არსებობს არც ვალაუვალობისა და არც სამეწარმეო სამართლის პრაქტიკული გამოყენება და ორივე სამართალი უცხო სხეულებად მოგვევლინა საბჭოთა სამართლის სისტემაში.
საბჭოთა ეკონომიკის გაჯანსაღებას ვერ უშველა ვერც 1985 წელს საბჭოთა კავშირის მაშინდელი კომპარტიის გენერალური მდივნის, მიხეილ გორბაჩოვის მიერ მთელ ქვეყანაში დაწყებულმა რეფორმებმა. მის მიერ წამოწყებულ ე.წ. „გარდაქმნას“ (რუსულ. Перестройка) საბჭოთა კავშირში რეალური სოციალიზმის მშენებლობისათვის უნდა შეეწყო ხელი და საზოგადოებაში კრიტიკული აზროვნება უნდა დაეშვა. თუმცა პოლიტიკის ასეთმა განვითარებამ, პირიქით, კომუნისტური პარტიის იდეოლოგიის რღვევა და ეროვნული იდეოლოგიის გაზრდა გამოიწვია, რამაც კომპარტიას მაკონტროლებელი როლი ნელ-ნელა დაუკარგა.
„გარდაქმნის“ პერიოდი საბჭოთა კავშირის დაშლამდე (1991 წლამდე) გაგრძელდა და ამ პერიოდში გატარებული რეფორმები ეკონომიკურ ურთიერთობებსაც შეეხო. სახელმწიფო საწარმოების ალტერნატივად, საბჭოთა კავშირში დაიწყო კერძო საწარმოების შექმნაც. მათი შექმნის სამართლებრივ საფუძველს „კოოპერაციის შესახებ“ სსრკ-ის 1988 წლის კანონი წარმოადგენდა. ანალოგიური სახელწოდების კანონი 1989 წელს საქართველოშიც იქნა მიღებული. შედეგად, „გარდაქმნის“ პერიოდში ჩნდება პირველი კერძო საწარმოები კოოპერატივის სამართლებრივი ფორმით. კოოპერატივების მეშვეობით, ბუნებრივია, გასაქანი მიეცა კერძო ინიციატივებს სამეწარმეო (ბიზნეს) საქმიანობაში. კერძო საწარმოების გაჩენამ და მათმა საქმიანობამ გეგმიურ ეკონომიკას, თავისთავად, სერიოზულად შეურყია საფუძველი.
1990 წლის ივნისში სსრკ-ის მინისტრთა საბჭომ დაამტკიცა დებულება „სააქციო საზოგადოებებისა და შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებების შესახებ“, რამაც სამართლებრივი საფუძველი ჩაუყარა იურიდიული პირებისა და მოქალაქეების მიერ ერთობლივი სამეწარმეო საზოგადოებების შექმნას. აღნიშნული დებულებით, საბჭოთა კავშირში დაშვებული იქნა, ასევე, ისეთი ერთობლივი საწარმოების არსებობაც, რომლებიც უცხოური იურიდიული პირების (უცხოური კომპანიების) მონაწილეობით იქმნებოდა. მითითებული დებულებით გაფართოვდა ბიზნესსუბიექტების წრეც: კოოპერატივების გარდა, ბიზნესის კეთებაში სააქციო და შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებებიც ჩაერთვნენ. საბჭოთა ბაზარზე უცხოური კომპანიების გაჩენამ და უცხოური ინვესტიციების შემოდინებამ საერთოდ დაასამარა საბჭოთა გეგმიური ეკონომიკა და გააჩინა საბაზრო ეკონომიკის საწყისები.
მას შემდეგ, რაც 1991 წლის 26 მაისს საქართველომ გამოაცხადა დამოუკიდებლობა, თავის ერთ-ერთ პირველსავე ნორმატიულ აქტში - 1991წ. 14 ივნისის კანონში „საქართველოს რესპუბლიკის ეკონომიკური სისტემის საფუძვლების შესახებ“ - საქართველომ ეკონომიკის სისტემის საფუძვლად გამოაცხადა საბაზრო ურთიერთობების პრინციპები და სამეწარმეო საქმიანობის თავისუფლება. ახალი ეკონომიკური სისტემის ამოქმედება დამოკიდებული გახდა კერძო სამართლებრივ ურთიერთობებზე დაფუძნებული სამეწარმეო სუბიექტების (კომპანიების) არსებობაზე. 1991წ. 25 ივლისს საქართველოს დამოუკიდებელმა საკანონმდებლო ორგანომ - საქართველოს უზენაესმა საბჭომ - მიიღო კანონი „სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ“. აღნიშნული კანონის მიღებით დასრულდა ქვეყანაში სახელმწიფო საწარმოების ჰეგემონია და საფუძველი ჩაეყარა სხვადასხვა სამართლებრივი ფორმის კერძო სამეწარმეო საზოგადოებების შექმნას. შედეგად, საქართველოში, კოოპერატივების გარდა, გაჩნდნენ სააქციო საზოგადოებები, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებები, ინდივიდუალური და ერთი პირის საწარმოები, ადგილობრივი და საზოგადოებრივი ორგანიზაციის საწარმოები და სხვ. შექმნილმა კერძო საწარმოებმა, რომელთა რიცხვი ყოველდღიურად მატულობდა, საქმიანობა დაიწყეს ეკონომიკის სხვადასხვა სფეროში.
სამეწარმეო სუბიექტების სიმრავლემ შექმნა გარკვეული კონკურენციული გარემო, რის გამოც ბევრი მათგანი ეკონომიკური და ფინანსური კრახისათვის იყო განწირული. ამას ერთვოდა, აგრეთვე, ბიზნესის კეთების უცოდინრობა და ბიზნესის სამართავად საკმარისი უნარ-ჩვევების არარსებობა, რაც უცილობლად გამოიწვევდა კომპანიების დაშლასა და მათ ლიკვიდაციას.
ეკონომიკურ კოლაფსში ჩაცვენილი ბიზნესსუბიექტების (კომპანიების) თანმიმდევრული და სახელმწიფოსაგან ორგანიზებული ლიკვიდაციისათვის დღის წესრიგში დგება გაკოტრების მომწესრიგებელი ნორმატიული აქტის შემოღების აუცილებლობა. შედეგმაც არ დააყოვნა და 1992წ. 8 სექტემბერს საქართველოს სახელმწიფო საბჭო იღებს დეკრეტს „საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“.
3. 1992 წლის 8 სექტემბრის დეკრეტი „საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“
1992 წლის მარტიდან 1992 წლის ოქტომბრამდე საქართველოში ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოდ გვევლინებოდა საქართველოს სახელმწიფო საბჭო, რომელმაც დროებით შეითავსა, ასევე, საკანონმდებლო ორგანოს ფუნქციაც. აღნიშნულ პერიოდში, რომელიც სრული 7 თვე გრძელდებოდა, საქართველოს სახელმწიფო საბჭოს მიერ მიღებულ უმაღლეს ნორმატიულ აქტს „დეკრეტი“ ეწოდებოდა.
რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, საქართველოს სახელმწიფო საბჭო, რომელიც საქართველოს პოლიტიკურ ისტორიაში დროებით (არალეგიტიმურ) მთავრობად იქნა მიჩნეული, თავისი „არალეგიტიმურობის“ პირობებში და უფლებამოსილების დასრულებამდე თითქმის თვე-ნახევრით ადრე, იღებს დეკრეტს „საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“. უნდა აღინიშნოს, რომ აღნიშნული დეკრეტი არ ყოფილა ერთადერთი დეკრეტი, რომელიც ქვეყანაში იმ პერიოდის ეკონომიკის განვითარებასთან დაკავშირებულ საკითხებს აწესრიგებდა. თავისი არსებობის პერიოდში საქართველოს სახელმწიფო საბჭოს დეკრეტების სახით მიღებული აქვს ისეთი მნიშვნელოვანი აქტები, როგორებიცაა: „საბაჟო კოდექსი“, დეკრეტი „საქართველოს რესპუბლიკაში მონოპოლიური საქმიანობის შეზღუდვისა და კონკურენციის განვითარების შესახებ“, დეკრეტი „საბაჟო ტარიფების შესახებ“ და სხვ. იმ საკითხის გარკვევა, თუ რა იყო იმის მიზეზი, რომ ხელისუფლების დროებითი ორგანო, საქართველოსათვის ყველაზე კრიტიკულ და გარდამავალ პერიოდში, ეკონომიკური ხასიათის დეკრეტებს იღებდა და რამდენად იყო აუცილებელი ამ დეკრეტების მიღება, აღნიშნული საკითხის კვლევა სამართლის ისტორიის მკვლევრებს უნდა მივანდოთ.
ვალაუვალობის ქართული სამართლის განვითარების ისტორიაში „საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“ დეკრეტის მიღებით მოხდა უმნიშვნელოვანესი რამ, კერძოდ, ქართულ სამართლებრივ სივრცეში ჩნდება სამართლებრივი ტერმინი „გაკოტრება“. დეკრეტში უხვად გვხვდება გაკოტრებიდან გამომდინარე ტერმინები: „გაკოტრების სუბიექტი“, „გაკოტრების შესახებ საქმის წარმოება“, „გაკოტრებულად ცნობა“, „გაკოტრებულად გამოცხადება“ და სხვ. დეკრეტის მნიშვნელობას არ აკნინებს ის გარემოება, რომ იგი რუსული ანალოგიური კანონის წარუმატებელ რეცეფციას წარმოადგენდა.
აღსანიშნავია, რომ „საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“ დეკრეტმა 1997 წლის 1-ლ იანვარმდე იმოქმედა. თუმცა ამ 4 წელზე მეტი ვადით არსებობის მანძილზე აღნიშნული დეკრეტი საერთოდ არ ყოფილა პრაქტიკაში გამოყენებული, თუ არ ჩავთვლით იმ ერთადერთ შემთხვევას, როდესაც მოცემული დეკრეტის საფუძველზე ღვინის კომპანია „ზეგაანის“ მიმართ შეტანილი იქნა გაკოტრების განცხადება. სამართლებრივი სიახლის გამო, ვერც სასამართლომ და ვერც დაინტერესებულმა პირებმა ვერ გაიაზრეს გაკოტრების განცხადების თვითმყოფადობა და მისი სასარჩელო განცხადებისაგან განსხვავებულობა, რის გამოც, გაკოტრების განცხადება სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის ნორმებით დამუშავდა და იგი სასარჩელო განცხადების ფორმატით განიხილეს. შედეგად, მოვალე-კომპანიის „ზეგაანის“ გაკოტრების წარმოება ვერ შედგა და ვერც დეკრეტის სხვა ინსტიტუტები იქნა ამოქმედებული.
„საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“ დეკრეტს მნიშვნელოვანი კვალი არც სამართლის მეცნიერებაში დაუტოვებია, რადგანაც სამართლის არც ერთ მეცნიერს მისი არც როგორც სამართლის და არც როგორც ცალკეული ინსტიტუების მეცნიერული კვლევა არ განუხორციელებია.
მიუხედავად ამისა, შეიძლება ითქვას, რომ „საწარმოთა გაკოტრების შესახებ“ დეკრეტმა გარკვეულწილად გზა გაუკვალა და სათანადო წინაპირობები მოუმზადა ვალაუვალობის სამართალში შემდგომი, უკვე ევროპული ყაიდის „გაკოტრების საქმეთა წარმოების შესახებ“ კანონის მიღებას.
(გაგრძელება იქნება)
