ავტორი: ლევან ბერძენიშვილი
პროფესორი

ისევე როგორც ბევრ აბსტრაქტულ ცნებას (სიყვარულს, სიძულვილს, თანხმობას, განხეთქილებასა და ა.შ.), კანონსაც და კანონის უზენაესობასაც ძველბერძნულ მითოლოგიაში თავისი საკუთარი ღმერთი ჰყავდა. კანონის უზენაესობის ღმერთი ქალი იყო, ის იყო ზეცისა და დედამიწის, ურანოსისა და გაიას ასული და მას ერქვა თემისი. ის ამბავი, რომ თემისი ურანოსისა და გაიას ასული იყო, მიუთითებს მის დიდ სიძველეზე, ანუ იმაზე, თუ რაოდენ ადრეულ ხანაში დაფიქრებულა ბერძნული საზოგადოება კანონსა და მის უზენაესობაზე. თემისი იყო ღვთაებრივი კანონისა და წესრიგის – ღმერთების მიერ თავდაპირველად დადგენილი მოქმედების ტრადიციული წესების ტიტანი ქალღმერთი. იგი ამავე დროს იყო წინასწარმეტყველი ქალღმერთი, რომელიც ხელმძღვანელობდა უძველეს სამისნოებს, მათ შორის, დელფოსსაც. ამ თვალსაზრისით, ის იყო ღვთაებრივი ხმა („თემისტეს“), რომელმაც პირველად გაანათლა კაცობრიობა სამართლისა და მორალის პირველადი კანონებით, როგორიც იყო ღვთისმოსაობის ცნებები, სტუმარმასპინძლობის წესები, კარგი მმართველობა, სახალხო კრებებზე მოქცევა, რწმენითი მსხვერპლშეწირვა ღმერთებისადმი.

ბერძნულ ენაში „თემისი“ აღნიშნავს სწორედ ღვთაებრივ კანონს და იმ საქციელს, რომელსაც ადამიანი არ განაგებს და რომელიც ოდითგანვე განსაზღვრულია ჩვეულებებით. მისგან განსხვავდება „ნომოსი“, რომელიც ადამიანის დადგენილ კანონებს მიემართება. როდესაც სოფოკლეს ტრაგედიაში ოიდიპოსის ქალიშვილმა ანტიგონემ, თებეს მეფის, კრეონის, სასტიკი აკრძალვის მიუხედავად, დამნაშავე ძმა დაკრძალა, მან დაარღვია ადამიანური კანონი, მეფის მიერ გამოცემული დეკრეტი – ნომოსი, მაგრამ დაიცვა ღვთაებრივი, „დაუწერელი“ კანონი – თემისი და ამით, რა თქმა უნდა, უზარმაზარი მორალური უპირატესობა მოიპოვა.

მიუხედავად იმისა, რომ თემისი ბევრად უფროსი იყო ახალი თაობის დიდ ღმერთზე, ზევსზე, იგი იყო ზევსის ადრეული საცოლე და მისი პირველი მრჩეველი. იგი ხშირად წარმოდგენილი იყო მისი ტახტის გვერდით მჯდომად და რჩევას აძლევდა მას ღვთაებრივი კანონისა და ბედის გამგებლობის საკითხებში. თემისი მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ქალღმერთ დემეტერთან, კერძოდ, დემეტერ თესმოფოროსთან („კანონის მატარებელთან“). თემისის ექვსი შვილი ჰყავდა, ჰორები (ხანდახან გაიაზრებოდნენ, როგორც წლიწადის დროები – თალო, ავქსო და კარპო: გაზაფხული, ზაფხული და შემოდგომა, ზამთარი ბერძნებმა არ იცონენ, მაგრამ, ძირითადად, სამართალთან დაკავშირებული პერსონიფიცირებული ღვთაებები იყვნენ) და ბედისწერის ქალღმერთები მოირები. ჰორები იყვნენ: ევნომია (კეთილი წესრიგისა და კანონიერი საქციელის ქალღმერთი) და მისი დები დიკე (სამართლის ქალღმერთი) და ეირენე (მშვიდობის ქალღმერთი). მოირებიც სამნი იყვნენ: კლოთო („მრთველი“, რთავდა ადამიანის ცხოვრების ძაფს), ლაქესისი („წილის მიმკუთვნებელი“, განსაზღვრავდა თითოეული ადამიანის ბედს) და ატროპოსი („შეუქცეველი“, სიკვდილის მეტაფორა). ჰორებიცა და მოირებიც ასახავენ დემეტერის ასულის, პერსეფონეს, ორმაგ ფუნქციას. თემისი ასევე გაიგივებული იყო გაიასთან, დედამიწასთან, განსაკუთრებით დედამისის მისნურ ხმასთან.

ჰომეროსის პოემებში თემისი წარმოადგენს კანონით დადგენილი წესრიგის, ჩვეულებისა და თანასწორობის განსხეულებას, რომელიც ღვთაებრივად წარმართავს ადამიანთა სახალხო კრებებს („ოდისეა“, II, სტრ. 68) და ასევე იწვევს, ზევსის დავალებით, ღმერთების კრებებს („ილიადა“, XX, სტრ. 4). ცხოვრობს ოლიმპოსზე და მეგობრულ ურთიერთობაშია ჰერასთან („ილიადა“, XV, სტრ. 87). თემისის ეს მდგომარეობა გამყარებულია იმით, რომ თებეში მას ჰქონდა საერთო ტაძარი მოირებთან და ზევს აგორაიოსთან ერთად, ხოლო ოლიმპიაში – ჰორებთან ერთად. ამას გარდა, მას ხშირად აღწერენ, როგორც უძველეს წინასწარმეტყველ ღვთაებას, მას მიაწერენ დელფოსის სამისნოს პატრონობას და თვლიან ამ ფუნქციაში გაიას მემკვიდრედ და აპოლონის წინამორბედად. თემისის თაყვანისცემა განსაკუთრებით ძლიერი იყო თებეში, ოლიმპიაში, ათენში, ტანაგროსსა და ტროიძენში, სადაც მისი საკურთხეველი იყო აღმართული. ბევრი ნიმფა მიიჩნეოდა ზევსისა და თემისის ასულად, ასევე ზევსისა და თემისის ასულებად ითვლებოდნენ ჰესპერისები. ხშირად გამოსახავდნენ მონეტებზე ათენას ფიგურასთან მიმსგავსებულად სიუხვის რქასთან და სასწორთან ერთად.

თავდაპირველად თემისი არაფრით არ განსხვავდებოდა გაიასაგან და იყო მისი სტიქიური და უწესრიგო მოქმედებების საშინელი კანონი. შემდგომში იგი აღიქმება, როგორც სამართლისა და სამართლიანობის ქალღმერთი, მართლწესრიგის ქალღმერთი, რომელიც გვერდით უდგას ზევსს, როგორც მისი კეთილმოწყობილი მეფობის სიმბოლო. მათი შვილები არიან ჰორები – წელიწადის დროებისა და სახელმწიფო განრიგის მხიარული, მშვენიერი, ქველმოქმედი, მარად მოცეკვავე ქალღმერთები, რომლებიც კოსმიური სამართლიანობით აგზავნიან დედამიწაზე ატმოსფერულ ნალექებს ზეციური კარიბჭის გახსნითა და დახურვით. ბედისწერის საშინელი ქალღმერთები, მოირებიც კი მორჭმულად ცხოვრობენ ოლიმპოსზე.

სამართლიანობის თემა ოლიმპოსური პერიოდის მითებში ეხმიანება ადამიანის ბუნებაზე გამარჯვების მარადიულ თემას. როდესაც ოიდიპოსმა გამოიცნო სფინქსის გამოცანა, სფინქსი ქარაფებიდან გადაეშვა და თავი მოიკლა. როდესაც ოდისევსი (ან ორფევსი) არ დაემორჩილა სირინოზების მომაჯადოებელ მღერას და უვნებლად გასცურა მათ კუნძულთან, სირინოზები იმავე წამს დაიღუპნენ. როდესაც არგონავტებმა წარმატებით გასცურეს საშინელი სისწრაფით მოძრავ კლდეებ სიმპლეგადებს შორის, რომლებიც ხან უახლოვდებოდნენ ერთმანეთს და ხანაც შორდებოდნენ, სიმპლეგადები სამუდამოდ გაჩერდნენ, ხოლო როდესაც არგონავტები ჩავიდნენ ჰესპერისების ბაღში, ისინი მტვრად დაიშალნენ და მხოლოდ შემდეგ აღიდგინეს ოდინდელი იერი. ყველაფერი ეს მითოლოგიაში კულტურის ბუნებაზე გამარჯვების სამართლიან მიზეზ-შედეგობრივ პროცესზე მიუთითებს.

მითოლოგიაში ოლიმპოსურ ხანას მოჰყვა გვიანდელი ჰეროიზმის ხანა. გვაროვნულ ურთიერთობათა რღვევის პროცესი და საბერძნეთში ადრეკლასობრივი სახელმწიფოების ჩამოყალიბება, რა თქმა უნდა, აისახა ბერძნულ მითოლოგიაში, კერძოდ, ჰომეროსის ეპოსში. მასში აისახა გარდამავალი საფეხური ძველ, მკაცრ ჰეროიზმსა და ახალ, დახვეწილ ჰეროიზმს შორის. სამხედრო ვაჟკაცობის მაგალითი ჰომეროსთან ძალიან ბევრია, თუმცა ასევე ბევრია რელიგიური გულგრილობის ნიმუშებიც, რომელიც ყველაზე უფრო ავტორიტეტული ღმერთების კრიტიკამდეც კი მიდის. ამ მითოლოგიის გმირები სულ უფრო თამამდებიან, ღმერთებისადმი მათი თავისუფალი დამოკიდებულება იზრდება, მეტიც, ისინი ბედავენ და ღმერთებს ეჯიბრებიან. ლიდიის მეფე ტანტალოსი, რომელიც ზევსის ძე იყო და ღმერთების კეთილგანწყობით სარგებლობდა, ისე გაამაყდა თავისი ძალაუფლებით, უდიდესი სიმდიდრითა და ღმერთებთან მეგობრობით, რომ ზეციდან ამბროსია და ნექტარი მოიტაცა და ამ ღვთაებრივი საკვების ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის დარიგება დაიწყო. აი, როგორ გადმოგვცემს ამ ამბავს უდიდესი ბერძენი პოეტი პინდაროსი თავის პირველ ოლიმპიურ ოდაში (სტრ. 55-64, ნანა ტონიას თარგმანი):

ეს იყო მხოლოდ ტანტალოსი,

მანაც ვერ შეძლო

გადაეტანა საოცარი ბედნიერება:

უსასტიკესად დაისაჯა, რადგან შესცოდა.

მაღალმა ღმერთმა მის თავს ზემოთ უმძიმესი

ლოდი დაჰკიდა,

რომელიც უნდა ჩამოვარდეს.

ნეტარ სიმშვიდეს ტანტალოსი გამოეთხოვა,

დაუსაბამო წამებით აღივსო

მიუსაფარი მისი სიცოცხლე.

იგი მეოთხე, სამის მერმე, ითმენს სატანჯველს,

რადგან მესტუმრე თანასწორთათვის

ღმერთებს მოჰპარა

წმინდა ნექტარი და ამბროსია,

რომლებშიც იყო უკვდავება.

ო, როგორ ცდება, ვინც იმედოვნებს,

რომ ღმერთის მზერას დაემალება!

ქართა მბრძანებლის, ეოლოსის ვაჟი, ქალაქ კორინთოსის დამაარსებელი და მმართველი სისიფოსი ზევსისა და ეგინას სატრფიალო შეხვედრას შეესწრო ფარულად და ეს საიდუმლო ხალხში გაავრცელა (პავსანიასი, II, 5, 1). მეფე იქსიონს ჰერა შეუყვარდა – უზენაესი ღმერთის, ზევსის, მეუღლე და ღრუბელი რომ მოატყუა, ეგონა, ჰერას ატყუებდა (პინდაროსი, პითიური ოდები, II 21-48). დიომედესი ხელჩართულ ბრძოლაში შეიჭრა ღმერთებთან და ჯერ აფროდიტე დაჭრა, ხოლო შემდეგ ომის ღმერთი, არესიც, არ დაინდო („ილიადა“, V, სტრ. 330-339, 846-864). სალმონევსმა თავი საერთოდ ზევსად გამოაცხადა და ღვთაებრივ პატივს ითხოვდა თავისთვის. ეს ამბავი მაღალი ოსტატობით აღწერა დიდმა რომაელმა პოეტმა პუბლიუს ვერგილიუს მარომ („ენეიდა“, VI, სტრ. 585-594; ყველგან, სადაც მთარგმნელი მითითებული არ არის, თარგმანი გვეკუთვნის ჩვენ, ლ.ბ.):

ვნახე, რომ საშინელ სასჯელს იხდიდა სალმონევსი იუპიტერის ცეცხლისა და ქუხილის მიბაძვისთვის. ოთხცხენიანი ეტლით დადიოდა და ჩირაღდანს ატარებდა ბერძნებში, ელისის ქალაქის შუაგულში დადიოდა და თავისთვის ღმერთების სადარ პატივს ითხოვდა.

რა თქმა უნდა, ყველა ეს არაღვთისმოსავი და უღმერთო გმირი მეტნაკლები სიმკაცრით ისჯებოდა; მაგრამ ეს იყო პირველი ნიშნები საბერძნეთის ისტორიაში, როდესაც მითოლოგია ლიტერატურული დამუშავების საგანი გახდა. გმირული მითოლოგიის რღვევის ამ ეპოქისათვის დამახასიათებელია მითები საგვარეულო წყევლის შესახებ, რომელსაც მოჰყვებოდა ზედიზედ რამდენიმე თაობის დაღუპვა. სწორედ ეს იყო, მაშინდელი წარმოდგენით, უმაღლესი სამართლიანობა – დანაშაული იმდენად მძიმე იყო, რომ ერთი კაცის სასჯელი მის ადეკვატურად არ გამოიყურებოდა და ამიტომ ისჯებოდა მთელი საგვარეულო რამდენიმე თაობის განმავლობაში.

ოდესღაც თებეს მეფე ლაიოსი ტახტის უზურპატორებს, ამფიონსა და ძეტესს ემალებოდა და თავშესაფარი იპოვა პელოფსთან, პისატიდის მეფესთან. პელოფსს წყევლა მოჰყვებოდა იმიტომ, რომ თავისი მეუღლე ჰიპოდამია მზაკვრობით მოიპოვა. ყველაზე უფრო პელოფსს თავისი უმცროსი ძე, ქრისიპოსი უყვარდა. როდესაც ლაიოსი ქრისიპოსს ეტლის მართვას ასწავლიდა, მას შეუყვარდა ყმაწვილი და მოიტაცა იგი. ლაიოსმა მოტყუებით წაიყვანა ქრისიპოსი თებეში და შეაცდინა. შერცხვენილმა უფლისწულმა თავი მოიკლა (სხვა ვერსიით, ქრისიპოსი უფროსმა ძმებმა მოკლეს). პელოფსმა დაწყევლა ლაიოსი და მთელი მისი მოდგმა. წყევლა, რა თქმა უნდა, ახდა: ლაიოსი საკუთარი შვილის, ოიდიპოსის ხელით დაიღუპა. თავი მოიკლა იოკასტემაც, ჯერ ლაიოსის, ხოლო შემდეგ ოიდიპოსის მეუღლემ, როგორც კი გაიგო, რომ საკუთარ ვაჟს გაჰოლია ცოლად. ერთმანეთს ბრძოლაში შეასკდნენ და დაიღუპნენ ოიდიპოსის ვაჟები – ეტეოკლესი და პოლინიკესი, შემდეგ დაიღუპნენ მათი შვილებიც.

წყევლა მოჰყვებოდა პელოფსის, ტანტალოსის ძის, მოდგმასაც. თავად ტანტალოსის დანაშაული კიდევ უფრო გაზარდა მისმა შთამომავლობამ. პელოფსმა მოატყუა მეეტლე მირტილოსი, როდესაც მას ენომაოსზე გამარჯვების შემთხვევაში ნახევარ სამეფოს დაჰპირდა. სიტყვის გატეხვის შემდეგ იგი დაწყევლა მირტილოსმა, რის შედეგადაც მისი შვილები, ატრევსი და თიესტესი გადაეკიდნენ ერთმანეთს. თიესტესმა ატრევსს ძალაუფლებაში წილი მოსთხოვა, ატრევსმა არ მისცა, მაშინ თიესტესმა ძმას ცოლი, აეროპე შეუცდინა და საყვარლად გაიხადა. ატრევსმა გაუგებრობაში მოჰკლა საკუთარი შვილი, რომელიც თიესტესმა მიუგზავნა; ამის გამო მან თიესტესს მისივე შვილები დაუკლა და მათი შემწვარი ხორცი აჭამა. საკუთარი მეუღლე აეროპე, რომელიც თიესტესს თანაუგრძნობდა, ზღვაში გადააგდო, ხოლო თიესტესს მისივე შვილი მიუგზავნა მოსაკლავად, მაგრამ, როდესაც იგი გაერკვა, რა ხდებოდა, ატრევსი გამოასალმა სიცოცხლეს. ატრევსის ერთ-ერთი ძე, აგამემნონი საკუთარმა ცოლმა მოკლა აგამემნონის ბიძაშვილთან, ეგისთოსთან ერთად, რომელიც მანამდე საყვარლად გაიხადა. ეგისთოსი და კლიტემნესტრა დახოცა აგამემნონის შვილმა ორესტესმა, რომელსაც ამის შემდეგ დაედევნენ შურისძიების ქალღმერთები ერინისები. დამახასიათებელია, რომ თავისი დანაშაულისთვის განწმენდა ორესტესმა მიიღო არა მხოლოდ აპოლონის ტაძარში დელფოსში, არამედ ათენშიც – არეოპაგის (საერო სასამართლოს) გადაწყვეტილებით; არეოპაგს კი ქალღმერთი ათენა პალასი თავმჯდომარეობდა. ასე იძებნებოდა გამოსავალი გვაროვნულ-თემური ურთიერთობების ჩიხიდან უკვე პირველყოფილი წყობის მიღმა, ათენის სახელმწიფოებრიობისა და მოქალაქეობისკენ გზაზე.

განსაკუთრებული მნიშვნელობა მითოლოგიაში შეიძინა სისხლით ნათესაობისა და მოყვრობის, კანონიერი ქორწინების, დაპირისპირებამ. ჯერ კიდევ ძველ დროში ბერძნებს აკვირვებდათ კოლხებისა თუ ტროელების დამოკიდებულება ამ საკითხისადმი: აზიელები, მათგან განსხვავებით, კანონიერ ქორწინებას და მისგან წარმომდგარ ურთიერთობებს აშკარა უპირატესობას ანიჭებდნენ სისხლით ნათესაობასთან შედარებით. მითების უბრალო გადახედვაც კი გვაძლევს პასუხს ამ შეკითხვაზე: მედეამ, მაგალითად მოყვრობას, იასონთან ურთიერთობას, ანუ ქორწინებას შესწირა სისხლით ნათესაობის თვალსაზრისით ყველაზე ახლობელი ადამიანი, საკუთარი ძმა, აფსირტოსი. მან ქმრის გამო უარი თქვა საკუთარ მამაზეც. აქ არ შეიძლება არ გავიხსენოთ, რომ ეს საერთო თემაა არა მხოლოდ კოლხურ, არამედ, ზოგადად, ქართულ წარმოდგენებშიც, მაგალითად, ყამარზე „ამირანიანში“ ნათქვამია:

შეხედეთ ბრიყვსა ქალასა, ეს ვინ არჩია მამასა,

დაგვიმხო მთელი სამეფო, სვეც ანაცვალა ამასა,

რისთვის გაგზარდა დედამა, რისთვის გეტყოდა ნანასა?

რად გაწოვებდა ძუძუსა, გირწევდა აკავანასა!

ან

შეხედეთ ბოზსა დიაცსა, ქმარი არჩია მამასა,

ქმარი ხეს ფოთლებად ასხავ, მამას ვინ მისცემს მაგასა?!

აქ აშკარაა, რომ ყამარიც, მედეას მსგავსად, ქმარს (ე.წ. ქორწინებას) უპირატესობას ანიჭებს მამასთან (სისხლით ნათესაობასთან) შედარებით. ეს ერთი დიდი ნაბიჯი იყო გადადგმული ბუნება/კულტურის დაპირისპირებაში კულტურისა და პროგრესის სასარგებლოდ.

აბსოლუტურად იგივე სურათი გვაქვს ჰომეროსის „ილიადაში“. ამ პოემის მეექვსე სიმღერაში, რომელშიც მთავარი სცენა ჰექტორისა და მისი მეუღლის, ანდრომაქეს გამოთხოვებაა, ჰექტორის სიტყვაში აშკარად იკვეთება, რომ ისიც სისხლით ნათესაობისა და მოყვრობის დაპირისპირებაში ქორწინებას უზარმაზარ უპირატესობას ანიჭებს. ჰექტორი მეუღლეს უხსნის, არც ერთი ნათესავის ბედი ისე არ ადარდებს, როგორც მისი, ანდრომაქესი, კანონიერი მეუღლისა. აი ეს სიტყვა („ილიადა“, VI, 448-469):

„გულის სიღრმეში კარგად ვიცი, რომ დადგება დღე, როდესაც დაეცემა წმინდა ილიონიც, პრიამოსიცა და იფნისშუბიანი პრიამოსის ხალხიც; მაგრამ იმდენად ტროელთა ტკივილი არ მიკლავს გულს, არც თავად ჰეკაბესი და მბრძანებელი პრიამოსისა, არც ჩემი მრავალი ვაჟკაცი ძმისა, რომლებსაც საძულველი მტრები მტვერში დაამხობენ, რამდენადაც შენი, როდესაც რომელიმე ბრინჯაომოსილი აქაველი აცრემლებულს მოგიტაცებს და თავისუფლების დღეს წაგართმევს. სადმე, არგოსში, საქსოვ დაზგასთან დაგაყენებს ვიღაც უცხო ქალი, მესეისის ან ჰიპერეიას წყაროებიდან წყალს მოგატანინებენ, გული მოგიკვდება, მაგრამ სასტიკი გასაჭირი გაიძულებს. ვიღაცა დაგინახავს ცრემლისმღვრელს და იტყვის: „ეს იმ ჰექტორის ცოლია, რომელიც ბრძოლებში ყველას აღემატებოდა ცხენთამხედნელ ტროელებს შორის, როდესაც ილიონისთვის ომი იყო.“ ასე იტყვის ვიღაც, შენთვის კი ეს ახალი ტკივილი იქნება, რადგან იმ კაცის ქვრივი იქნები, რომელსაც შეეძლო, მონობის დღე აერიდებინა შენთვის; მაგრამ დაე, მოვკვდე და მიწამ დამფლას, რომ ტყვედ წაყვანისას შენი კივილი არ გავიგონო!“

ანუ რასაც გრძნობდა და ამბობდა ძვ.წ. XIII საუკუნეში კოლხი მედეა, იმასვე იმეორებს XII საუკუნეში ტროელი ჰექტორი.

სრულიად საპირისპირო სურათი გვაქვს ამავე პერიოდის ბერძნულ მსოფლაღქმაში, რომელიც მშვენივრად გამოვლინდა ისეთ მძლავრ მითოსურ ფიგურაში, როგორიც იყო ანტიგონე. როგორც უკვე ვთქვით, ანტიგონემ ძმის გამო ადამიანური კანონი დაარღვია, რასაც საბოლოოდ მისი სიკვდილი მოჰყვა. განსაკუთრებით საყურადღებოა, რომ ანტიგონემ თავის საქციელს გარკვეული ახნაც მოაყოლა (სოფოკლე, „ანტიგონე“, სტრ. 905-912, გიორგი ხომერიკის თარგმანი):

შვილი მყოლოდა, არასოდეს ვიზამდი ამას,

თუნდაც მოკლული და გახრწნილი მყოლოდა ქმარი,

მოქალაქეთა წინააღმდეგ არ ჩავიდენდი

ამნაირ საქმეს. თუ რად ვამბობ ამას ამგვარად?

რომ მომკვდარიყო ჩემი ქმარი, სხვა შემირთავდა,

თუ დავკარგავდი, გავიჩენდი ბავშვებსაც სხვისგან,

ხოლო როდესაც ჰადესშია დედა და მამა,

აღარვინაა, ძმა რომ მიშვას ქვეყნად როდესმე.

როგორც ვხედავთ, მედეასგან და ჰექტორისგან დიამეტრალურად საპირისპიროდ ანტიგონე ძმას აშკარა უპირატესობას ანიჭებს ქმართან შედარებით, ანუ აღიარებს, რომ სისხლით ნათესაობა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე მოყვრობა და კანონიერი ქორწინება.

ეს საკითხი მითოსში შეიცვალა მხოლოდ ძვ.წ. მეხუთე საუკუნეში, როდესაც მედეადან და ჰექტორიდან რვა საუკუნის შემდეგ ბერძნებიც იმავე დასკვნამდე მივიდნენ, სადაც ჩვენი წინაპრები თავიდანვე იყვნენ მისულნი. ეს ყველაფერი თეატრში მოხდა. თეატრი დღეს ესთეტიკური და კულტურული დაწესებულებაა, სადაც თეატრალები დადიან. განსხვავებით ჩვენი მდგომარეობისაგან, თეატრი ანტიკურობაში გახლდათ სახელმწიფო და რელიგიური დაწესებულება, რომელსაც რამდენიმე თეატრის რამდენიმე ასეული მოყვარული კი არა, ქალაქის მთელი თავისუფალი მოსახლეობა, ანუ რამდენიმე ათასი მოქალაქე ესწრებოდა (ათენის დიონისეს თეატრი, მაგალითად, 14-17 ათას მაყურებელს იტევდა). დასწრება სავალდებულო იყო ყველა მოქალაქისათვის. თუ ვინმეს, განსაკუთრებულად ღარიბს, თეატრისთვის ფული არ ჰქონდა, სახელმწიფო მას აძლევდა ე.წ. „თეორიკონს“, რომლითაც მხოლოდ თეატრის ბილეთის შეძენა შეიძლებოდა. ის, რაც ითქმებოდა თეატრში, არ იყო მხოლოდ ავტორის პოზიცია, ეს, უპირველეს ყოვლისა, იყო დიონისოსის, თეატრის ღმერთის პოზიცია და, საბოლოო ჯამში, ეს იყო ზევსის, უზენაესი ღმერთის პოზიცია.

სისხლის ნათესაობისა და მოყვრობის დაპირისპირების თემას შეეხო ესქილე თავის გენიალურ ტრილოგიაში, რომელსაც „ორესტეა“ ეწოდება და იქ, სცენაზე, საბოლოოდ გადაწყვიტა, თუ როგორი უნდა იყოს ბერძნების დამოკიდებულება სისხლით ნათესაობისა და მოყვრობის დაპირისპირებისადმი. „ორესტეა“ დანაშაულისა და სასჯელის ტრაგედიათა წყებაა. პირველ ტრაგედიაში, „აგამემნონში“ ტროის ომში ბერძენთა მთავრსარდალს, აგამემნონს, შინ, არგოსში დაბრუნების შემდეგ კლავენ მეუღლე კლიტემნესტრა და მისი საყვარელი, ეგისთოსი. მეორე ტრაგედიაში, რომელსაც ეწოდება „ქოეფორები“, რვა წლის შემდეგ აგამემნონის უცხოეთიდან, კერძოდ, ფორკისიდან ჩამოსული ვაჟი ორესტესი, არგოსში დარჩენილ დასთან,  ელექტრასთან, ერთად კლავს ეგსთოსსა და კლიტემნესტრას. დედის მკვლელობის გამო ორესტესს შურისძიების ქალღმერთები, ერინისები დაედევნებიან. მესამე ტრაგედიაში, რომელსაც ეწოდება „ევმენისები“, საუბარია სწორედ ორესტესზე და მის ბედზე. უპირველეს ყოვლისა, ორესტესს მკვლელობისგან განწმენდს აპოლონი, რომელმაც მანამდე სწორედ მას დაავალა მამისათვის შურისძიება. ამის შემდეგ მითოსური დაპირისპირება ღვთაებრივ დონეზე ადის. ძველი ქალღმერთები, ერინისები უპირისპირდებიან ახალ ღმერთებს: აპოლონს, ათენასა და ზევსს. საინტერესოა, რომ ეს დაპირისპირება ადამიანურ სასამართლოში, არეოპაგში გრძელდება. დღევანდელი ტერმინები რომ მოვიშველიოთ, ერინისები გამოდიან როგორც ორესტესის პროკურორები, ხოლო აპოლონი – როგორც ბრალდებულის ადვოკატი. როგორია მხარეთა პოიზიციები?

ერინისების მთავარი ბრალდებაა, რომ ორესტესმა დედა მოკლა. დედა სისხლით ნათესავია, მისი მოკვლა შვილის ხელით არ შეიძლება. ერინისები არ დავობენ, რომ ორესტესის დედა, კლიტემნესტრა, რომელმაც საკუთარი მეუღლე, აგამემნონი, მოკლა, დამნაშავე იყო. კლიტემნესტრა დამნაშავე იყო, სიკვდილსაც სრულიად სამართლიანად იმსახურებდა, მაგრამ არა სისხლის ნათესავის, მით უმეტეს, არა შვილის ხელით. აქ აპოლონი სვამს კითხვას, თუკი ერინისები დედის მკვლელობის გამო დაედევნენ ორესტესს, როგორ მოხდა, რომ მაშინ, როდესაც კლიტემნესტრამ ჩაიდინა დანაშაული და ქმარი მოკლა, ერინისებს არანაირი რეაქცია არ ჰქონიათ? ერინისების პასუხი ასეთია: კლიტემნესტრა დამნაშავეა, მაგრამ ერინისები მას არ დაედევნენ, რადგან ერინისები სჯიან სისხლით ნათესაობის კანონების დამრღვევებს, ხოლო აგამემნონი კლიტემნესტრას სისხლით ნათესავი არ იყო, ამიტომ ისინი მას არ დადევნებიან. ცოლი არ არის ქმრის სისხლით ნათესავი, ამიტომ ცოლს ქმრის მკვლელობის გამო ერინისებისგან არანაირი საფრთხე არ ელის. სრულიად ნათელია, რომ ძველი ღმერთების, ერინისების მიხედვით, სისხლით ნათესაობა მოყვრობაზე იმდენად მაღლა დგას, რომ ამ უპირატესობას იურისპრუდენციაშიც კი შეუღწევია.

აპოლონი გამოდის სასამართლოზე სიტყვით და ამტკიცებს, რომ ძველი ღმერთების პოზიცია სწორი არ არის. აი, როგორ მიმდინარეობს კამათი აპოლონსა და ერინისებს შორის (ესქილე, „ორესტეა“, „ევმენისები“, სტრ. 207-224):

აპოლონი. არა, თქვენ ამ სახლში მოსვლა არ გეკუთვნით.

კორიფაიოსი. მაგრამ ეს ჩვენ დავალებული გვაქვს.

აპოლონი. რა დავალება? რას ტრაბახობ, რა გევალებათ?

კორიფაიოსი. დედისმკვლელების გაძევება სახლებიდან.

აპოლონი. და როცა ცოლი მოკლავს ქმარს?

კორიფაიოსი. ეს არ არის სისხლით ნათესავის მკვლელობა.

აპოლონი. მაშ სრულიად არ სცემ პატივს და არაფრად მიგაჩნია ჰერასა და ზევსის საქორწინო აღთქმა. კიპრისიც უპატივცემულო რჩება ამ წამოცდენილი სიტყვით, მისგან კი მოკვდავთათვის უსაყვარლესი რამეები იშვა. ქორწინება, რომელსაც იზიარებენ კაცი და ქალი ბედისწერით ფიცზე უფრო ძლიერია და დაცულია სამართლით. თუ მათ ერთმანეთის დახოცვას აპატიებ, არ დასჯი და არ განურისხდები, ვერ ვიტყვი, რომ ორესტესს სამართლიანად აგდებ შინიდან: რადგან ვხედავ, რომ ერთი შემთხვევა გულთან ახლოს მიგაქვს და აშკარად უფრო მშვიდად უყურებ მეორეს. ქალღმერთი პალასი განიხილავს ამ საქმეს.

სასამართლომ საქმე განიხილა: ხმები გაიყო, მაგრამ ორესტესი გამართლდა, რადგან მან ათენას ხმაც მიიღო. ამის შემდეგ უკვე კანონით დადგინდა, რომ კანონიერი ქორწინება სისხლით ნათესაობაზე უფრო მაღლა დგას. ეს დაადგინა ესქილემ, ესქილეს კი ამას უკარნახებდა აპოლონი, ხოლო აპოლონს – ზევსი. ხალხისთვის ამ ცოდნის გადაცემაც რელიგიურ ხასიათს ატარებდა, რადგან თეატრი, უპირველეს ყოვლისა, რელიგიური, რწმენითი დაწესებულება იყო. ყველა ათენელ მოქალაქეს ესმოდა, რომ რასაც ახლა თეატრში იგებდნენ, ეს ესთეტიკური ტკბობის საგანი კი არა, ეთიკური და სამართლებრივი ნორმა იყო. ასე შექმნა მითი ესქილემ, ხოლო მითმა დაადგინა კანონი, რომელიც დღეს საყოველთაო ხასიათს ატარებს. საკმარისია, მემკვიდრეობის თანამედროვე კანონებს გადავხედოთ, რომ დავრწმუნდეთ, ძველ ბერძნულ მითოსური წარმოდგენაში გაჩენილი ნორმა, ესქილეს აღმოჩენა, კვლავაც ძალაშია.

ცნობილია ორი მითი, რომელთა მიხედვით შეგვიძლია მივყვეთ პროცესს, თუ როგორ მიდიოდა ბერძნული მითოლოგია საკუთარი თავის უარყოფამდე. უპირველეს ყოვლისა, ესაა მითი, რომელიც დიონისოსთან არის დაკავშირებული, ზევსისა და მოკვდავი ქალის, სემელეს ძესთან. დიონისოსმა  სახელი გაითქვა როგორც ორგიების მომწყობმა და ბაკქოსის მხევლების, გაშმაგებული მენადების ღმერთმა. დიონისოსის ეს ორგიასტული რელიგია მთელ საბერძნეთში გავრცელდა ძვ.წ. მეშვიდე საუკუნეში, თავის სამსახურში გააერთიანა ყველა ფენა და ამიტომ იყო ღრმად დემოკრატიული და მიმართული არისტოკრატიული ოლიმპოსის წინააღმდეგ. დიონისოსის თაყვანისმცემლების ექსტაზი და ეგზალტაცია ქმნიდა ღმერთთან შინაგანი ერთიანობის ილუზიას და სწორედ ამით ანადგურებდა გარდაუვალ უფსკრულს ღმერთებსა და ადამიანებს შორის. ამიტომ, დიონისოსის კულტი, აძლიერებდა რა ადამიანის დამოუკიდებლობას, მას მითოლოგიურ მიმართულებას უკარგავდა. დიონისოსის კულტიდან აღმოცენებული ბერძნული ტრაგედია მითოლოგიას სამუშაო მასალად იყენებდა, ხოლო ასევე დიონისოსის კულტიდან განვითარებული კომედია პირდაპირ აკრიტიკებდა ძველ ღმერთებს და მათ, ფაქტობრივად, აცამტვერებდა. ბერძენ დრამატურგებს, ევრიპიდესა და არისტოფანეს ღმერთები თვითონ ადასტურებენ საკუთარ სიცარიელესა და არარაობას; აშკარაა, რომ მითოლოგია ცხოვრებაშიც და ბერძნულ დრამაშიც თვითუარყოფამდე მიდიოდა.

მითოლოგიური თვითუარყოფის მეორე ტიპი აღმოცენდა პრომეთევსის სახესთან დაკავშრებით. თვით პრომეთევსი არის ღვთაება, იგი ან ტიტან იაპეტოსის ძეა, ან თვითონაა ტიტანი, ანუ იგი ან ბიძაშვილია ზევსისა, ან მისი ბიძა. როდესაც ზევსი ამარცხებს ტიტანებს და დგება გმირული ხანა, პრომეთევსი ადამიანების შემწეობისთვის ისჯება ზევსისგან – მას კლდეზე მიაჯაჭვავენ სკვითიაში ან კავკასიაში. პრომეთევსის დასჯა გასაგებია, რადგან იგი ოლიმპოსური ჰეროიზმის, ე.ი. ზევსთან დაკავშირებული მითოლოგიის მტერია. ამიტომ მთელი გმირული ხანის განმავლობაში პრომეთევსი კლდესაა მიჯაჭვული, ხოლო ჰომეროსი მას საერთოდ არ ახსენებს; მაგრამ აი, ჰეროიკული ხანა დასასრულს უახლოვდება და ჰერაკლესი ათავისუფლებს პრომეთევსს. ზევსსა და პრომეთევსს შორის ხდება დიდი შერიგება, რომელიც აკანონებს პრომეთევსის სიდიადეს, იმ ღმერთის სიდიადეს, რომელმაც ადამიანებს აჩუქა ცეცხლი და ცივილიზაციის დასაბამი და კაცობრიობა მეტ-ნაკლებად დამოუკიდებელი გახადა ღმერთებისაგან. ამრიგად, პრომეთევსი, რომელიც თვითონ ღმერთი  იყო, ანგრევდა ღვთაებრივ რწმენას და სამყაროს მითოლოგიურ აღქმას.

დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ ამა თუ იმ ავტორის პოლიტიკური შეხედულებებისა და სტილის შესაბამისად ბერძნული მითოლოგია იღებდა სხვადასხვაგვარ გაფორმებას და გამოიყენებოდა სხვადასხვანაირად. მაგალითად, ესქილესთან ათენა პალასი ათენის მოქალაქეობრიობისა და სახელმწიფოებრიობის მცველად გვევლინება („ორესტეა“), პრომეთევსი მასთან აღჭურვილია მოწინავე და რევოლუციური იდეებითაც კი („მიჯაჭვული პრომეთევსი“), ანტიგონესა და კრეონის დაპირისპირება სოფოკლესთან წარმოდგენილია, როგორც ოჯახურ-გვაროვნული ტრადიციებისა და სახელმწიფო იდეოლოგიის ბრძოლა („ანტიგონე“). მითოლოგია ამ შემთხვევაში მხოლოდ დამხმარე როლს ასრულებს, მაგალითად, ევრიპიდესთან მითოლოგიურ გმირებს მხოლოდ ღვთაებრივი სახელები რჩებათ. არისტოფანე თავის კომედიებში ღმერთებს კომიკურად და დამცინავად გვაჩვენებს, მიჰყვება რა ტრადიციულ ყველაფრის ნებადართულობას, რაც თეატრის რიტუალურ წარმოშობასთანაა დაკავშირებული.

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სამართლიანობის გრძნობა ბერძნებისთვის მითოლოგიიდან იღებდა სათავეს. უპირველეს ყოვლისა, სამართლიანობა ღვთაებრივი წარმოშობისა იყო და იგი მითოსური პირების მიერ იმარტებოდა. უპირველეს ყოვლისა, ეს იყო სამართლიანობისა და კანონის უზენაესობის პერსონიფიცირებული ღმერთი თემისი, ამავე დროს, ამ სამართლიანობის განხორციელების გარანტი – უზენაესი ღმერთი ზევსი. ამ მითოსური პირებიდან იწყება სამართლიანობის დიფერენცირებული, მცირე ღმერთების გამოჩენა: ჰორები, მოირები და ა.შ. დემითოლოგიზაციისა და დესაკრალიზაციის პროცესი შიგნით მითოლოგიაში მიმდინარეობდა, საზოგადოება სულ უფრო დამოუკიდებელი ხდებოდა ღმერთებისგან, ღმერთებიც სულ უფრო ესთეტიკურ კატეგორიაში გადადიოდნენ, ამიტომ, მართალია, სამართლისთვის ბრძოლას ბერძნები სრულ ათეიზმამდე არ მიუყვანია, მაგრამ სახელმწიფო წყობილებათაგან საუკეთესომდე, დემოკრატიამდე კი მიიყვანა.